प्रोफेसर कीर्ति साहु हैदराबादको बाहिरी इलाकामा रहेको एउटा सानो प्रयोगशालामा वर्षाका थोपाहरूको अध्ययन गरिरहेकी छिन्। तिनीहरूसँग एउटा मेसिन छ जसले बादलजस्तो अवस्था सिर्जना गर्छ। यसको प्रयोग गरेर उनीजस्ता वैज्ञानिकहरू जलवायु परिवर्तन र प्रदूषणले मनसुनी वर्षालाई कसरी परिवर्तन गरिरहेको छ भनेर पत्ता लगाउने प्रयास गरिरहेका छन्, जुन देशको कृषिमा निर्भर अर्थव्यवस्थाको प्राण हो।

इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी (आइआइटी) को केमिकल इन्जिनियरिङ विभागमा अनुसन्धान गरिरहेका साहु भन्छन्, ‘भारतको मनसुन रहस्यले भरिएको छ। यदि हामीले वर्षाको भविष्यवाणी गर्न सक्यौं भने यो हाम्रो लागि ठूलो कुरा हुनेछ।’

भारतको ३ ट्रिलियन अमेरिकी डलरको अर्थतन्त्रका लागि मनसुन लाइफलाइन हो । भारतले आफ्नो खेतबारी, पोखरी र इनारलाई जीवित राख्न आवश्यक पर्ने करिब ७० प्रतिशत पानी मनसुनबाट आउँछ । १४० करोड जनसंख्या भएको भारतमा यही मौसमी वर्षाका आधारमा खेतीपातीदेखि विवाहसम्मका मिति तय गरिन्छ ।

कठिन मनसुन पूर्वानुमान
तथापि, जलवायु परिवर्तन गर्ने ऊर्जा र प्रदूषणका लागि जीवाश्म ईन्धन जलाउँदा मनसुन परिवर्तन भइरहेको छ। यसले कृषिमा असर पारेको छ र वर्षाको पूर्वानुमान गर्न गाह्रो भइरहेको छ। जलवायु परिवर्तनले विश्वभरि विभिन्न प्रकारका चरम मौसमी अवस्थालाई जन्म दिइरहेको छ। अधिक वर्षाका कारण ओसिलो क्षेत्र डुबानमा पर्दै गएको छ भने सुख्खा क्षेत्र बढी पानी को अभावमा हल्का हुँदै गएको छ ।

जलवायु परिवर्तनका लागि संयुक्त राष्ट्रसङ्घको अन्तरसरकारी प्यानल (आईपीसीसी) ले जलवायु परिवर्तनले एसियामा वर्षा बढाउन सक्ने भए पनि २०औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा दक्षिण एसियामा मनसुन कमजोर भएको औँल्याएको छ ।

मनसुनमा आएको यो परिवर्तनलाई एरोसोलको वृद्धिसँग जोडेर हेरिएको छ । यो यस्तो रसायन हो जसको स–साना कण वा थोपाहरू हावामा तैरिरहन्छन् । मानवीय क्रियाकलापका कारण यो बढ्दै जान्छ । जीवाश्म ईन्धनको जलन, सवारी साधनबाट निस्कने धुवाँ र समुद्री नुनले वायुमण्डलमा एरोसोल बढाउँछ। भारत लामो समयदेखि वायु प्रदूषणसँग जुधिरहेको छ जसले ठूला शहरहरूलाई घेरेको छ।

हालैका वर्षहरूमा भारतको मनसुन छोटो तर तीव्र भएको छ। निजी मौसम पूर्वानुमान फर्म स्काइमेटका प्रमुख मौसमविद् जीपी शर्माका अनुसार यस प्रकारको मनसुनले केही क्षेत्रमा बाढी र केही क्षेत्रमा खडेरी निम्त्याउँछ । उनले सन् २००० यता ६ वटा ठूला खडेरी परेको तर पूर्वानुमानकर्ताले त्यसबारे जानकारी दिन नसकेको बताए ।

बालीनालीको क्षति
प्राचीन कालमा पनि भारतका राजाहरूले वर्षाको पूर्वानुमान गर्ने प्रयास गर्दै आएका थिए। अहिले पनि सरकारले किसानलाई कहिले रोपाइँ गर्न सकिन्छ भनेर सल्लाह दिन्छ । मध्य प्रदेशका किसानहरूले सन् २०२० मा मिडियालाई गलत पूर्वानुमानका लागि सरकारको मौसम विभागविरुद्ध मुद्दा दायर गर्ने बताएका थिए। मनसुनको सही पूर्वानुमानका लागि सरकारले स्याटेलाइट, सुपर कम्प्युटर र विशेष मौसम राडार स्टेसनको सञ्जाल बनाएको छ । यसको नाम इन्द्र राखिएको छ, जो हिन्दू मान्यताअनुसार वर्षाका देवता हुन् । तर, यी सबै कुराको परिणाममा भने केही सुधार आएको छ ।

प्रदूषण र जलवायु परिवर्तनका कारण भारतमा मनसुनको पूर्वानुमान गर्न कठिन भइरहेको छ । सबै नयाँ टेक्नोलोजीहरू पनि यस अवरोधलाई पूर्ण रूपमा हटाउन असफल भइरहेका छन्।

ब्राउन युनिभर्सिटीका पृथ्वी, वातावरणीय तथा ग्रह विज्ञानका प्राध्यापक स्टिभन क्लेमेन्सका अनुसार जलवायु परिवर्तन र एरोसोलको प्रभावले भारतको मौसमको सही भविष्यवाणी गर्न कठिन भइरहेको छ । उनको अनुसन्धान मुख्यतया एसियाली र भारतीय मनसुनमा केन्द्रित छ । भारतको पृथ्वी विज्ञान मन्त्रालयका वैज्ञानिक माधवन राजीवनका अनुसार हालैका वर्षहरूमा मनसुनी वर्षा अधिक अनियमित भएको छ। उनले भने, “केही दिनदेखि पानी परिरहेको छ, तर पानी पर्दा भारी वर्षा हुन्छ ।

साहुका अनुसार मनसुनी बादलले पनि आफ्नो बाटो परिवर्तन गरेको छ र अहिले देशको सम्पूर्ण मध्य भाग काट्दैछ । ‘मनसुनको समयमा धेरै राज्यमा बढी वर्षा भइरहेको छ, जबकि अन्य राज्यहरू जहाँ पहिले कम वर्षा हुने गर्दथ्यो, ती घट्दै गएका छन्,’ उनले भने। यो आएको छ तर भारी वर्षाको रूपमा। यसको मतलब यो हो कि बोटबिरुवाहरूलाई तिनीहरूलाई अनसोर्ब गर्न पर्याप्त समय छैन। यदि फूलले फल बन्ने मौका पाइरहेको छैन भने तपाईले बाली गुमाउनुहुनेछ ।

फ्लाइंग लेबोरेटरी
राम्रो मौसम पूर्वानुमानले अधिकारीहरूलाई चरम मौसमको लागि तयारी गर्न मद्दत गर्न सक्छ। राजीवन भन्छन्, ‘बाढीजस्तो अवस्थाका लागि मानिसहरुलाई पहिल्यै तयार गर्न सकिन्छ भने अर्कोतर्फ वर्षामा खसेको पानीलाई भण्डारण गरेर सुख्खा क्षेत्रमा पु-याउन सकिन्छ । हैदरावादमा आयोजित कार्यशालामा साहुले एरोसोल, आर्द्रता, हावाको प्रवाह, तापक्रम र अन्य कारकहरूमा पानीको थोपा र थोपा गठनमा हुने परिवर्तनको प्रभावको अध्ययन गरिरहेका छन्।

यसैबीच तारा प्रभाकरनले विमानमा बसेर उड्ने प्रयोगशालाको सहायताले बादलभित्र तापक्रम, चाप र एरोसोलको उपस्थितिसम्बन्धी तथ्याङ्क सङ्कलन गरिरहेका छन् । दुवै वैज्ञानिकहरू आफ्ना खोजहरूलाई एकसाथ ल्याएर पूर्वानुमानसुधार गर्न चाहन्छन्। बदलिँदो परिस्थितिले मनसुनलाई कसरी असर गरिरहेको छ भन्ने कुरा थाहा पाउनु यसको उद्देश्य हो ।
एनआर/एमजे (रोयटर्स)