एक समयमा सुनको चिडिया भन्ने मध्य देश अर्थात् मझिम देश “मधेश“ अहिले हरेक तवरबाट जर्जर भएको अवस्थाबाट गुज्रिरहेको छ । विभिन्न काल खण्डमा विभिन्न कारणले बिग्रिएको अवस्था मुख्यत् मधेशमाथि गरिने राजनीति र मधेशमा गरिने राजनीतिको दुस्प्रयासका सिकार बनेको देखिन्छ । ति दुवै चिजले मधेशमा केहि पनि कहिलै स्थिर हुन दिएन ।

अस्थिरता मधेशको आर्थिक विकासमा पनि जहिलै बाधक नै बनि रह्यो । यो लेखले मधेशको राजनीतिक अस्थिरता कसरी यसको आर्थिक परिदृश्यलाई प्रभाव पार्छ भन्ने बहुआयामिक तरिकामा विश्लेषण गर्ने कोशिस गर्दछ ।

फ्रेन्च दार्शनिक रुसोले भनेका छन् कि राजनीतिक अस्थिरता तब उत्पन्न हुन्छ जब सरकारले जनताको सामान्य इच्छालाई समेत सम्बोधन गर्न सक्दैन । मधेशको परिपेक्क्षमा पनि राजनीतिक बेइमानी भएको भनिएको एउटा फेरिस्त नै देखिन्छन् । पहिचानको सवाल, प्रतिनिधित्वको सवाल, भुमिसम्बन्धी अधिकारको सवाल, नागरिकताको सवाल र सामाजिक एवम् आर्थिक बिकाशको सवाल अर्थात् सवालै सवालसँगै कहिलै कुनै सरकारले जवाफ खोज्ने र सम्बोधन गर्ने चेष्टा गर्न चाहेनन् जसकारण मधेश अस्थिरताको भट्टीमा सधै जली नै रह्यो ।

मधेशका उर्वर माटो र उपयुक्त जलवायुले प्राकृतिक रुपमै सबल र सुगम भएपनि आज विभिन्न आर्थिक सूचक हेर्दा देशकै कर्णाली पछिको सबभन्दा पछाडी परेको क्षेत्र देखिन्छ । यो क्षेत्रले धेरै विरोध, हडताल र राजनीतिक आन्दोलनहरू देखेको छ, मुख्यत: मधेसी जनताको लागि स्वायत्तता, प्रतिनिधित्व र अधिकारको मागले । सरकारमा बारम्बर उथलपुथलले मधेशमा राजनीतिक अस्थिरता निम्ताएको जगजाहेर नै छ ।

राजनीतिक अस्थिरताको आर्थिक परिणाम
आर्थिक गतिविधिहरूमा अवरोध राजनीतिक अस्थिरताले प्रायः बारम्बार हडताल, बन्द र नाकाबन्दी निम्त्याउँछ। यी अवरोधहरूले व्यापार र वाणिज्यलाई गम्भीर रूपमा प्रभावित परेको देखिन्छ, जुन मधेशको अर्थतन्त्रका लागि महत्त्वपूर्ण छ। डा गोविन्द भट्टाराईद्वारा गरिएको एक अध्ययनले मधेशमा राजनीतिक हडताल र नाकाबन्दीहरूले व्यापारमा ठूलो क्षति पुर्याएको, जसले स्थानीय व्यवसाय र क्षेत्रको समग्र आर्थिक वृद्धिलाई असर गरेको देखाएको छ।

अस्थिर राजनीतिक वातावरणले घरेलु र विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई निरुत्साहित गर्दछ। लगानीकर्ताहरूले आफ्नो उपक्रमको लागि स्थिर र पूर्वानुमान योग्य अवस्था खोज्छन्, र मधेशको राजनीतिक अशान्तिको इतिहासले यसलाई कम आकर्षक गन्तव्य बनाएको छ। यस क्षेत्रको लगानी वातावरणले निरन्तर राजनीतिक अस्थिरताका कारण औद्योगिक विकास र रोजगारी सिर्जना गर्न नदिने अवस्था सिर्जना गरेको छ ।

अझ यसले पूर्वाधार विकासलाई समेत अवरुद्ध बनाएको देखिन्छ, जुन आर्थिक वृद्धिका लागि महत्त्वपूर्ण कारक हो। मधेशमा यातायात, बिजुली र अन्य महत्वपूर्ण पूर्वाधारसँग सम्बन्धित परियोजनाहरू राजनीतिक अवरोधका कारण ढिलाइ र रद्द भएका छन्। एसियाली विकास बैंक (२०१९) को एक प्रतिवेदनले मधेशमा पूर्वाधार विकासको सुस्त गतिका लागि राजनीतिक अस्थिरता प्रमुख कारण मध्ये एक रहेको औंल्याएको छ।

मधेश प्रायः कृषि क्षेत्र हो, र राजनीतिक अस्थिरताले यसको कृषि उत्पादनलाई नकारात्मक रूपमा प्रभावित गरेको छ। कृषि क्षेत्रले सरकारबाट स्थिर नीति र समर्थनमा धेरै निर्भर रहन्छ, जुन अस्थिर अवधिमा प्रायः अभाव हुन्छ। नेपालमै गरिएको एक अनुसन्धानले अस्थिर अवधिमा नीतिगत असंगतिहरू र सरकारी समर्थनको अभावले मधेशका किसानहरूको कृषि उत्पादन र आम्दानीमा कमी ल्याएको देखाएको छ। त्यति मात्र नभई यसले सुरक्षित वातावरण खोज्ने कुशल श्रमिक र पेशेवरहरूको आप्रवासन निम्त्याएको विभिन्न डाटाले देखाएको छ ।

मधेशका नपढेलेखेका वा कम पढेलेखेका वा गरिब घरका अधिकांस युवाहरु त खाडीमा श्रम गर्न बाध्य छ नै तर विशेष गरी शिक्षित युवा वर्गहरु बाहिरिने बढ्दो क्रममा जारी रहेको देखिन्छ, जो राम्रो अवसरहरूको खोजीमा नेपालका अन्य भागहरूमा वा विदेश जाने गरेका छन् । यो ब्रेनड्रेनले क्षेत्रको आर्थिक सम्भावनालाई प्रभावित गर्छन, मानव पूँजी गुमाउनुको दीर्घकालीन प्रभाव मधेशको विकासमा निरन्तर नकारात्मक प्रभाव परेको देखिन्छन् ।

स्थिरता र आर्थिक वृद्धिका लागि मार्गहरू
राजनीतिक अस्थिरताको समाधान गर्न बहुआयामिक दृष्टिकोण आवश्यक छ, जसमा राजनीतिक सुधार, समावेशी नीतिहरू र क्षेत्रीय विकास पहलहरू समावेश छन्। राजनीतिक अस्थिरताको प्रतिकूल आर्थिक प्रभावलाई कम गर्न निम्न उपायहरूले सहयोग पुर्याउन सक्छ:

मधेसी जनतालाई राजनीतिक प्रक्रियामा प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्ने समावेशी शासन मात्रै होइन कि समानुपातिक समावेशी शासनलाई प्रोत्साहित गर्नाले अस्थिरताको मूल कारणहरूलाई सम्बोधन गर्न मद्दत पुर्याउन सक्छ। उपेक्षित समुदायहरूको आवाज सुन्ने र उनीहरूको चासोहरू सम्बोधन गर्न सुनिश्चित गर्दा स्थिर राजनीतिक वातावरणको स्थापना गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

कृषिमा निर्भरता घटाउनका लागि निर्माण, सेवा, पर्यटन जस्ता क्षेत्रहरूको प्रवर्द्धन गरेर अर्थतन्त्रलाई विविधीकरण गर्न सकिन्छ, जसले स्थिर आर्थिक अवस्था सिर्जना गर्न मद्दत गर्न सक्छ। उद्यमशीलता प्रोत्साहन गर्न र साना र मध्यम उद्यम (एसएमई) लाई समर्थन प्रदान गर्नाले आर्थिक लचकता बढाउन मद्दत पु-याउन सक्छ।

राजनीतिक स्थिर अवधिमा पनि पूर्वाधार विकासमा लगानी गर्नाले दिगो आर्थिक वृद्धिको आधार सिर्जना गर्न सक्छ। यातायात सञ्जाल, ऊर्जा आपूर्ति, सञ्चार पूर्वाधार सुधार गर्नाले लगानी आकर्षित गर्न र समग्र आर्थिक अवस्था सुधार गर्न मद्दत पुर्याउन सक्छ।

शिक्षा र सीप विकास कार्यक्रमहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्नाले युवाहरूलाई क्षेत्रीय अर्थतन्त्रमा योगदान गर्न आवश्यक सीप प्रदान गर्न सक्छ। व्यावसायिक तालिम र उच्च शिक्षा अवसरहरू प्रदान गर्नाले कुशल श्रमिकहरूको बाहिरिने क्रमलाई घटाउन र स्थानीय आर्थिक वृद्धि समर्थन गर्न सक्छ। अन्य विभिन्न उपायहरु खोजी गरी मधेशको राजनीतिक स्थिरता र आर्थिक वृद्धिमा टेवा पुर्याउन सकिने देखिन्छ ।

निष्कर्ष
राजनीतिक अस्थिरताले मधेशको आर्थिक विकासमा निकै नै असर पारेको छ। आर्थिक गतिविधिहरूमा अवरोध सिर्जना गर्नेदेखि लगानी रोक्न र पूर्वाधार विकासमा ढिलाइ गर्नेसम्म, शिक्षा र स्वास्थको गुणस्तरीयता बढाउनदेखि उद्योग कलकारखाना खोल्नसम्म। तथापि, समावेशी नीतिहरू लागू गरेर, आर्थिक विविधीकरणलाई प्रवर्द्धन गरेर, पूर्वाधार र शिक्षामा लगानी गरेर, मधेशले यी चुनौतीहरूलाई पार गर्न सक्छ र दिगो आर्थिक वृद्धिको मार्ग प्रशस्त गर्न सक्छ। राजनीतिक अस्थिरतालाई सम्बोधन गर्नु क्षेत्रको आर्थिक समृद्धिका लागि मात्र होइन, नेपालको समग्र विकासका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ।
लेखक साह अर्थशास्त्रका विद्यार्थी हुन् ।