म र मेरो जिन्दगी

• प्रा.डा. विष्णु राई

जिन्दगी बोकेर म कुनै चोकमा उभिएको थिएँ।
कसैले मलाई भन्यो कि तिम्रो अनुहार खोइ?
फेरि मैले सोधे‌ं , उसले भन्यो तिम्रो अनुहार खोइ?
म अचम्मित भएँ , मैले मेरो अनुहार सोधे‌ं, ‌मैले मेरो अनुहारलाई छामें
वास्तवमा मसँग मेरो अनुहार थिएन ,
तुरुन्त म पुलिस चौकीमा पुगे‌।
र मैले अनुरोध गरे ‌मेरो अनुहार हराएको छ
मसँग मेरो अनुहार हराएको छ, मैले खोजी माग्न पुलिससँग अनुरोध गरेँ
उसले कुनै उत्तर दिन सकेन
फेरि म त्यहाँबाट केही पाइला अगाडि गएँ।
एउटा कुनै चोकमा फेरि अर्को मान्छेले मलाई सोध्यो
तिम्रा आँखाहरू छैनन्, तिम्रो टाउको छैन
फेरि म अचम्मित भएँ र मैले मेरा आँखाहरू छामें
मैले मेरो आफ्नै टाउकोलाई छुने प्रयास गरेँ
साँच्चै मसँग मेरो टाउको पनि थिएन र मेरा आँखाहरू पनि थिएनन्
म लुरुलुरु मेरो आँखाहरू खोजी माग्न म सिंहदरबारको गेटसम्म पुगेँ
र मैले अनुरोध गरेँ मसँग मेरा आँखाहरू छैनन् टाउको छैन खोजिदिनुपर्‍यो
म उजुर गर्न आएको छु।
अहँ, सिंहदरबारको गेटले मलाई प्रवेश निषेध गर्‍यो।
त्यसपछि म निराश फेरि पछाडि फर्केँ।
र कुनै चौबाटोमा फेरि उभिरहेको थिएँ।
मेरा आँखाहरू खोज्न, मेरो अनुहार खोज्न, मेरो टाउको खोज्न
त्यसैबेला फेरि एक भिकारीले मलाई फेरि भन्यो-
तिमी मौन छौ, किन तिमी मौन छौ ? मैले रोएको तिमीले देखेको छैनौ ?
मैले रोएको, चिच्याएको तिमीले सुनेको छैनौ ? तिम्रो हृदय छैन ?
म केही बोल्न सकिनँ र उसले मलाई फेरि भन्यो- के
तिमी देवता हो ? के तिमी कुनै पशु हौ ?
त्यसपछि मैले न आफूलाई मान्छे भनेर घोषणा गर्न सके न देउता भनेर मैले परिचय दिन सकेँ।
न कुनै चौपाय पशु हो भनेर मैले आफ्नो पहिचान देखाउन सकेँ।
म मौन मेरो जिन्दगीको भारी बोकेर त्यही भन्ज्याङमा उभिरहें र अहिले पनि म उभिरहेको छु।

परिचय: “म र मेरो जिन्दगी” अर्थात् प्रा. डा विष्णु राईको एक अत्यन्त गहिरो दर्शन र अन्तरदृष्टिपूर्ण कविता हो, जसले अस्तित्व, आत्म-चिन्तन र मानवीय अवस्थाको विषयलाई गहिराइमा अनुसन्धान गर्छ। यो कविता पात्रको आफ्नै पहिचान र अस्तित्वको संकटको परिकल्पनामा आधारित छ, जसमा उनी आत्म-विश्लेषण र अस्तित्वको अन्वेषण गर्दैछन्। प्रस्तुत कविता २०८१ मङ्सिर ४ गते वाचन गरिएको कविताबाट लिएको हो।

विषयवस्तु विश्लेषण: कविता मुख्य रूपमा आत्म-चिन्तन र परायापनको विषयमा आधारित छ। कवीले आफ्नो अनुहार, आँखा र टाउको जस्ता शारीरिक अंगहरूको प्रतीकात्मक अर्थहरूले भरिपूर्ण छ अनुहार, यो बाहिरी पहिचान र सामाजिक छविको प्रतीक हो, यसको अनुहार हराउनु भनेको समाजमा आफ्नो स्थान गुमाउनु हो। आँखा र टाउको दृष्टि सोच्ने क्षमता र चेतनाको प्रतीक हुन्, यी हराउनु जीवनको दिशाहिनतालाई जनाउँछ । पुलिस चौकी र सिंहदरबार यी संरचनाहरु राज्य र व्यवस्थाको प्रतीक हुन्, जसले शासनको संवेदनशीलतालाई देखाउँछ । चोक, समाजको केन्द्र आफ्नै अस्तित्वसँगको गहिरो संघर्षलाई चित्रित गरेका छन्। यो परिकल्पना एक अस्तित्ववादी संघर्षको दृषटिकोणबाट प्रस्तुत गरिएको छ, जसमा पात्रले आफ्नो आत्म- पहिचान हराएको महशुस गर्छ। अस्तित्ववादी साहित्यका प्रमुख तत्वहरू—जस्तै जेन्-पोल सार्त्र र अल्बर्ट क्यामूसका विचार—यस कवितामा स्पष्ट रूपमा देखिन्छन्।

आत्म-पहिचान र अस्तित्व हराउनु : कविता सुरुमा पात्र आफूले आफ्नो अनुहार नपाउने अवस्थाबाट शुरु हुन्छ। अनुहारको गुमावटलाई आत्म-चिन्तन र अस्तित्वको संकटको रूपमा बुझ्न सकिन्छ। अनुहारको अभावले अन्वेषणको आवश्यकता पैदा गर्छ, र पात्र आफूलाई नपाउने अवस्थाबाट गहिरो भ्रम र संघर्षमा प्रवेश गर्छ। यो गुमावट अस्तित्ववादको दृष्टिकोणमा मानवीय अस्तित्वको मर्म र गहिराइमा डुबुल्की मार्न प्रयास गर्नको लागि एउटा प्रतीकात्मक कृति हो।

अस्तित्वको निरर्थकता र अव्यवस्था: कविता बाँच्नका लागि संघर्ष गर्ने पात्रका अनौठा अनुभवहरू एक प्रकारको अव्यवस्था र निरर्थकता महसुस गराउँछ। जब पात्र विभिन्न व्यक्तिहरूसँग भेट्छ र उनीहरूले पात्रलाई उसका आँखा, अनुहार र टाउकोका बारेमा प्रश्न गर्छन्, तब यो अस्तित्ववादी दृष्टिकोणलाई प्रस्तुत गर्दछ, जसमा मानव जीवनलाई एक बेमानी र अव्यवस्थित अवस्था मानिन्छ। यस्ता वार्तालापहरू निरर्थकता र अव्यवस्थाको प्रतीक हुन्, जुन क्यामूसका The Myth of Sisyphus मा व्यक्त भएको छ।

समाज र संस्थागत व्यवस्थाको भूमिका: कविता भित्र प्रहरी चौकी र सिंहदरबार जस्ता संस्थागत प्रतीकहरूको उल्लेख गरिएको छ, जसले अधिकार र राज्यको प्रतिनिधित्व गर्छ। यी संस्थाहरूले पात्रको अस्तित्वको संकट समाधान गर्न असमर्थ रहेछन्। यसले समाज र राज्यका तंत्रहरूको आलोचना गर्दछ र देखाउँछ कि जब व्यक्ति अस्तित्वका गहिरा प्रश्नसँग जुझिरहेको हुन्छ, ती संस्थाहरू प्रायः मद्दत गर्न असमर्थ हुन्छन्। यसमा सामाजिक र संस्थागत लापरवाहीको स्पष्ट चित्रण गरिएको छ।

एकान्त र मौनता: कविताको अन्त्यमा, पात्र मौन र एकान्तको अवस्थासम्म पुग्छ। उनी आफ्नो अस्तित्वको बारेमा न बोल्न सक्ने र न बुझ्न सक्ने अवस्थामा पुगेका छन्। “तिमी मौन छौ?” भनेर प्रश्न गर्ने भिकारीका शब्दहरूले समाजसँगको संवाद र मेलमिलापको असफलता दर्शाउँछन्। यहाँ मौनता शारीरिक र दार्शनिक रूपमा व्यक्तिको आन्तरिक पीडालाई व्यक्त गर्ने एउटा महत्वपूर्ण उपकरणको रूपमा प्रयोग भएको छ।

दार्शनिक प्रभाव: प्रा.डा कवि विष्णु राईको “म र मेरो जिन्दगी” कविता अस्तित्ववाद र अव्यवस्थाको गहिरा प्रश्नलाई उठाउँछ। पात्रको अनुहार, आँखा र टाउको गुमाउने खोजी वास्तवमा जीवनको अर्थ र आत्म-जागरूकताको खोजीको प्रतीक हो। यसले अस्तित्ववादी र अव्यवस्थित दर्शनका प्रमुख प्रश्नहरूलाई छुनुहुन्छ, जस्तै क्यामूसको The Myth of Sisyphus र सार्त्रको Being and Nothingness मा प्रस्तुत गरिएका विचार।

अन्य कृतिहरूसँग तुलना: यो कविता फ्रान्ज काफ्काको The Trial सँग तुलना गर्न सकिन्छ, जहाँ प्रमुख पात्र आफैंलाई एक अनौठो र जटिल परिस्थितिमा फसिरहेको पाउँछ र समाज र शक्ति संस्थाहरूबाट जवाफ खोज्दैन। काफ्काको कामले जस्तै यस कविता पनि पात्रलाई एक असमर्थ र उल्झिएको अवस्थाबाट प्रस्तुत गर्छ।

साथै, यो कविता राइनर मारिया रिल्केको Letters to a Young Poet का विचारसँग पनि मेल खान्छ, जहाँ आत्म-चिन्तन र अस्तित्वको बारेमा गहिरो दार्शनिक संवाद गरिएको छ। कवि राईको कविता रिल्केका विचारहरूको झल्को दिन्छ, जहाँ लेखकले व्यक्तिको आन्तरिक यात्रा र अस्तित्वको परिभाषामा ध्यान केन्द्रित गरेका छन्।

निष्कर्ष: “म र मेरो जिन्दगी” कवि विष्णु राईको एक गहिरो र दार्शनिक कविता हो जसले मानव अस्तित्व र आत्म-चिन्तनका जटिलताहरूलाई उजागर गर्छ। यो कविता अस्तित्ववादी साहित्यको प्रमुख विषयवस्तु र चिन्तनसँग निकट सम्बन्धित छ, जसले मानिसको पहिचान, समाजसँगको सम्बन्ध र आफ्नै अस्तित्वको खोजीको बारेमा गहिरो सोधपुछ गर्न आमन्त्रित गर्छ। कविता एक सन्देश दिन्छ कि जीवनको अस्तित्व र अर्थको खोजीमा मानिसले कहिलेकाहीं मौन र एकान्तको अनुभूति गर्छ।