लण्डन । पूर्वी इङ्ग्ल्याण्डको एक क्षेत्रमा मानवद्वारा आगो सिर्जना गरिएको र नियन्त्रण गरिएको सबैभन्दा पुरानो प्रमाण फेला परेको छ, जसलाई पुरातत्वविद्हरूले मानव इतिहासको एक नाटकीय मोडको रूपमा व्याख्या गरेका छन् ।

सफोकको बार्नहममा फेला परेको आगो बालिएको चूलोको रूपमा रहेको पाकेको माटो, तापले फुटेका चकमक बन्चरोहरू र दुई टुक्रा पाइराइटले प्रारम्भिक मानवहरू, सम्भवतः निएन्डरथलहरू, आगो बनाउन र त्यसलाई कायम राख्न सक्षम थिए भन्ने सङ्केत गर्दछ । पाइराइट एक प्रकारको ढुङ्गा हो जसलाई आगो बाल्नका लागि झिल्का निकाल्न प्रयोग गरिन्थ्यो ।

‘यो ४ लाख वर्ष पुरानो साइट हो, जहाँ हामीले आगो बनाएको सबैभन्दा पुरानो प्रमाण फेला पारेका छौँ, जुन बेलायत वा युरोपमा मात्र नभई वास्तवमा विश्वभरिकै सबैभन्दा पुरानो हो,’ ब्रिटिस म्युजियमको पालेओलिथिक सङ्ग्रहका क्युरेटर निक एस्टनले एक समाचार ब्रिफिङमा भने । एस्टन बार्नहम साइटमा बुधबार जर्नल नेचरमा प्रकाशित एक अध्ययनका वरिष्ठ लेखक हुन् ।

मानव उत्पत्तिका शोधकर्ताहरूका लागि मानवले जानाजानी कहिले र कहाँ आगो बनाउन र खाना पकाउन सुरु गरे भन्ने प्रश्नहरू सबैभन्दा ठुला र लामो समयदेखि अनुत्तरित प्रश्नहरू थिए । आगो बनाउन सक्ने क्षमताले बार्नहममा बस्ने मानवहरूलाई न्यानो रहन, जंगली जनावरहरूलाई भगाउन र नियमित रूपमा खाना पकाउन सक्षम बनाएको थियो, जसले खानालाई थप पौष्टिक बनाउँथ्यो । र आगोलाई नियन्त्रण गर्न सक्ने क्षमताले अन्य प्रविधिहरूको विकास जस्ता व्यावहारिक फाइदाहरू ल्याउन सक्थ्यो र कथा सुनाउने जस्ता सामाजिक अन्तर्क्रियाका लागि एक केन्द्रबिन्दु प्रदान गर्न सक्थ्यो ।

यस साइटमा फेला परेका कलाकृतिहरू पुरातात्विक रेकर्डमा आगो बनाइएको यसअघिको ज्ञात प्रमाणभन्दा ३ लाख ५० हजार वर्ष पुरानो छन्, जुन उत्तरी फ्रान्सको एक साइटमा फेला परेको थियो । यद्यपि, एस्टनले बार्नहममा नै आगो बाल्ने क्षमता पहिलो पटक उत्पत्ति भएको सम्भावना नरहेको बताए ।

एस्टनले भने, ‘मलाई लाग्छ कि हामी मध्ये धेरैलाई ४ लाख वर्ष पहिले युरोपमा आगोको नियमित प्रयोग हुन्थ्यो भन्ने अनुमान थियो । तर हामीसँग त्यसको प्रमाण थिएन ।’ मानवजातिले कसरी र कहिले आगोलाई नियन्त्रण गर्न सिक्यो भन्ने कुरा निर्धारण गर्नु पुरातत्वविद्हरूका लागि चुनौतीपूर्ण छ । आगोको प्रमाण विरलै बाँकी रहन्छ । खरानी र कोइला सजिलै उडेर जान सक्छन् र पाकेको माटो पनि खिइन सक्छ । साथै, प्राकृतिक र मानव निर्मित आगो बिचको भिन्नता छुट्ट्याउन पनि गाह्रो हुन्छ ।

उदाहरणका लागि, अध्ययन अनुसार इजरायल, केन्या र दक्षिण अफ्रिकामा ८ लाख वर्षदेखि १० लाख वर्षभन्दा पुरानो मानव बसोबास भएका साइटहरूमा आगोको उपस्थितिको सङ्केत कलाकृतिहरूले दिन्छन् । यद्यपि, ती मानवले सुरु नगरेको र जङ्गलमा लागेका प्राकृतिक आगलागी हुन सक्ने सम्भावनालाई भने अस्वीकार गर्न गाह्रो छ ।

अध्ययनअनुसार, प्रारम्भिक मानवहरूले सायद चट्याङ वा अन्य प्राकृतिक कारणहरूले गर्दा लागेको आगोलाई उपयोग गर्न सुरु गरेका थिए, सम्भवतः केही समयसम्म अँगारहरूलाई बचाएर राखेर। तर यो एक अप्रत्याशित स्रोत हुने गर्थ्यो ।